Το 1976, κατά τη διάρκεια της συνέλευσης της Αμερικανικής Λεγεώνας παρουσιάστηκαν κρούσματα από μια μορφή πνευμονίας, άγνωστης προέλευσης τότε. Σύντομα η νόσος ονομάστηκε «Νόσος των λεγεωνάριων» και αποδόθηκε στο βακτήριο Legionella Pneumophila που αναπτύχθηκε στο νερό του κεντρικού συστήματος κλιματισμού του χώρου συγκέντρωσης.
Στη συνέχεια, αρκετές εξάρσεις της Νόσου των Λεγεωνάριων παρουσιάστηκαν διεθνώς και συχνά τροφοδότησαν βεβιασμένες κινήσεις πανικού ή προσπάθειες δαιμονοποίησης ορισμένων συστημάτων κλιματισμού.
Την ίδια χρονιά, όμως, πολλή δουλειά έγινε σε διάφορους τομείς για τη διερεύνηση του θέματος. Ειδικοί από διάφορους χώρους (υγειονομικοί, μηχανικοί, βιολόγοι, κατασκευαστές κ.λπ.), καθώς και κρατικές Αρχές, ένωσαν τις δυνάμεις τους για να απομυθοποιήσουν την κατάσταση, να την παρουσιάσουν στις πραγματικές της διαστάσεις και να ενημερώσουν το κοινό για τα αναγκαία μέτρα πρόληψης.
Σε κάθε περίπτωση σήμερα τα δεδομένα είναι αρκετά ώστε με βεβαιότητα να μπορούμε να πούμε ότι ο φόβος απέναντι στο άγνωστο δεν δικαιολογείται, η δε επανάπαυση στο τυχαίο εγκυμονεί κινδύνους.
Ανεξάρτητα από το ότι η Νόσος των Λεγεωνάριων δεν συνδέεται πλέον με τη λειτουργία των πύργων ψύξης (κάθε άλλο μάλιστα), ας μείνουμε προς το παρόν σε αυτό το πεδίο πιθανής ανάπτυξης του βακτηριδίου και ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Συνθήκες ανάπτυξης
Η ανάπτυξη του βακτηριδίου Legionella Pneumophila που είναι υπεύθυνο για τη Νόσο των Λεγεωνάριων σχετίζεται με:
α) Την ύπαρξη ευνοϊκού περιβάλλοντος νερού. Ειδικότερα, το ευνοϊκό περιβάλλον νερού που ενισχύει την πιθανότητα ανάπτυξης του βακτηριδίου χαρακτηρίζεται από:
– θερμοκρασία νερού 20-45 βαθμών Κελσίου περίπου,
– παρουσία στο νερό αιωρούμενων στερεών, ποικίλης μορφής (λάσπες από άλατα του νερού, οξείδια μετάλλων, οργανικά υλικά),
– ύπαρξη άλλων τύπων μικροοργανισμών (άλγη, βακτήρια) στο νερό. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ύπαρξης βιομεμβράνης (biofilm). Η βιομεμβράνη είναι ένα λεπτό στρώμα μικροοργανισμών, σε επαφή με τις επιφάνειες πάνω από τις οποίες ρέει το νερό. Εντός της μεμβράνης αυτής, το βακτήριο Legionella Pneumophila βρίσκει ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης και «προστασία» από αντιμικροβιακά που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμησή της.
β) Τη μεταφορά, μέσω λεπτών διαμερισμένων σταγονιδίων νερού στον αέρα και την εισπνοή του από τον άνθρωπο. Αυτός είναι ο τρόπος που είναι δυνατόν το βακτήριο να προσβάλει τον ανθρώπινο οργανισμό.
Για τους παραπάνω λόγους, αρχικά τουλάχιστον, ήταν κυρίως τα συστήματα ψύξης-κλιματισμού που εξυπηρετούνταν από πύργους ψύξης που ενοχοποιήθηκαν για την ανάπτυξη του βακτηριδίου και τη μετάδοση της νόσου.
Δεδομένου ότι στο νερό των πύργων ψύξης οι παραπάνω συνθήκες ασφαλώς και είναι δυνατόν να επικρατούν, ενώ σταγονίδια νερού διασκορπίζονται κατά τη λειτουργία του στον περιβάλλοντα χώρο (συχνά δεν μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις), η σύνδεση καθίσταται αναπόφευκτη.
Γενικού τύπου προληπτικά μέτρα
Η πρώτη κατηγορία μέτρων πρόληψης είναι αυτή που αφορά σε ενέργειες που πρέπει να γίνονται ή καταστάσεις που πρέπει να αποφεύγονται, ώστε να μη δημιουργούνται ιδιαίτερα ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της Legionella Pneumophila. Είναι μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται προκαταβολικά σε νέες εγκαταστάσεις, καθώς και να διορθωθούν -όπου αυτό είναι δυνατό- σε ήδη υπάρχουσες εγκαταστάσεις.
Παρεμβάσεις αυτού του τύπου κυρίως είναι:
– Περιορισμός στο ελάχιστο δυνατό των εκτινάξεων σταγονιδίων νερού.
– Αποφυγή χρήσης υλικών που ευνοούν την ανάπτυξη μικροοργανισμών (π.χ., ξύλου).
– Πρόβλεψη για εύκολο άδειασμα και καθαρισμό-απολύμανση.
– Τοποθέτηση των πύργων ψύξης σε μακρινή απόσταση από σημεία εισαγωγής του αέρα, καθώς και σε σημεία που η τάση για την είσοδο φερτών υλικών από τον αέρα στο νερό είναι κατά το δυνατόν μειωμένη.
Προστασία και συντήρηση εγκαταστάσεων κτιρίων
Δεδομένου ότι το πιο σημαντικό στην πρόληψη ανάπτυξης της Legionella Pneumophila είναι η καθαριότητα του κυκλώματος, αυτόματα η σπουδαιότητα εφαρμογής ενός σωστού προγράμματος επεξεργασίας νερού είναι αυταπόδεικτη.
υπόψη όλων των προαναφερθέντων, καταρτίζεται και ακολουθείται πλήρες πρόγραμμα επεξεργασίας του νερού του πύργου ψύξης με τους ακόλουθους τρόπους:
– αποφυγή καθαλατώσεων-διαβρώσεων
– αποφυγή μικροβιολογικής ρύπανσης. Ιδιαίτερα στο θέμα της μικροβιολογικής ρύπανσης σημειώνουμε ότι κύρια πηγή της δεν είναι τυχόν ρύποι που δύναται να φέρει το νερό συμπλήρωσης αλλά η επαφή νερού-αέρα κατά τη λειτουργία του πύργου ψύξης. Ένα πρόγραμμα επεξεργασίας νερού πύργου ψύξης πρέπει να είναι -κατά περίπτωση- πλήρες. Για παράδειγμα η αποσπασματική χρήση ενός γενικού αντιμικροβιακού και μόνο δεν αποτελεί λύση.
Ένα τέτοιο πρόγραμμα είναι δυνατόν να αποτελείται από:
– Τυχόν προεπεξεργασία του νερού συμπλήρωσης του πύργου ψύξης. Αυτό γίνεται ώστε να απαλλαχθεί το νερό συμπλήρωσης από συστατικά ιδιαίτερα επιβαρυντικά και να διευκολύνει την περαιτέρω επεξεργασία χωρίς μεγάλο κόστος σε απώλειες νερού (στρατσώνα).
– Διενέργεια στρατσώνας με ρυθμό που υπαγορεύεται από την ποιότητα του νερού συμπλήρωσης κυρίως. Σημαντικό είναι η στρατσώνα να είναι διαρκής και όχι κατά τυχαία διαστήματα (π.χ., άδειασμα όλου του νερού ή μέρους του νερού αυτού κατά τυχαία χρονικά διαστήματα).
Υπάρχουν αρκετοί τρόποι, περισσότερο ή λιγότερο αυτοματοποιημένοι, για να επιτευχθεί η ροή νερού στρατσώνας κατά τρόπο που να εξασφαλίζει επιτυχή αποτελέσματα και ελαχιστοποίηση απωλειών νερού:
-Ενδεχόμενη παράπλευρη φίλτρανση μέρους του νερού ανακυκλοφορίας, αν αυτό απαιτείται από την ύπαρξη μεγάλης συγκέντρωσης αιωρούμενων στερεών.
– Χρήση εξειδικευμένων χημικών πρόσθετων επεξεργασίας νερού για την αποφυγή καθαλατώσεων και διαβρώσεων.
– Απαραίτητος είναι και ο κάθε φορά αναγκαίος εξοπλισμός για τη συνεχή, ακριβή και λεγόμενη τροφοδότησή τους.
– Απαραίτητη χρήση ειδικών αντιμικροβιακών προσθέτων για την αντιμετώπιση της γενικής μικροβιακής ρύπανσης.
-Σημειώνουμε ότι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται οι μικροοργανισμοί στη μάζα του νερού, αλλά και ιδιαίτερα αυτοί που προσκολλώνται στις επιφάνειες και σχηματίζουν βιομεμβράνες. (biofilm)
– Εάν κριθεί απαραίτητο να χρησιμοποιηθεί επιπλέον ειδικό αντιμικροβιακό, εξειδικευμένο στην αντιμετώπιση της Legionella Pneumophila.
– Συμπληρωματικά προς τις παραπάνω μεθόδους είναι δυνατόν να εφαρμοστούν και άλλες μέθοδοι αντιμικροβιακής προστασίας.
– Εφόσον, από τις ειδικές συνθήκες κάθε εγκατάστασης, κριθεί σκόπιμο και εφικτό, μπορεί να χρησιμοποιηθούν και μέθοδοι όπως οζονισμός, υπεριώδεις ακτινοβολίες κ.λπ.
– Είναι πολύ σημαντικό να γίνεται μία ή δύο φορές το χρόνο απολύμανση του όλου κυκλώματος με την ειδική επεξεργασία που προβλέπεται.
– Τέλος σε συστήματα που δεν λειτουργούν όλο το χρόνο πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα κατά το διάστημα που τίθενται εκτός λειτουργίας για τον καθαρισμό και τη συντήρησή τους. Με την επανέναρξη λειτουργίας είναι απαραίτητο να γίνεται απολύμανση και έναρξη εφαρμογής της επεξεργασίας νερού που έχει σχεδιαστεί.
Το πιο σπουδαίο τμήμα ίσως της όλης επεξεργασίας είναι η σωστή εφαρμογή και παρακολούθηση του προγράμματος. Ακριβώς επειδή δεν πρόκειται για κάποια αποσπασματικά και τυχαία μέτρα, αλλά για πλήρες πρόγραμμα, η ορθή εφαρμογή και ο έλεγχος της αποτελεσματικότητάς του πρέπει να είναι μόνιμος και να γίνεται από ειδικούς.
Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο που όλοι οι μεγάλοι κατασκευαστές πύργων ψύξης, αλλά και οι αρμόδιοι οργανισμοί που έχουν μελετήσει και προδιαγράψει μέτρα προφύλαξης έναντι της Legionella Pneumophila, συνιστούν τη χρήση συμβούλων και υπηρεσιών εξειδικευμένων στην επεξεργασία νερού εταιρειών, με τεχνογνωσία σχετικά με την πρόληψη και αντιμετώπισή της.
Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι η τεχνογνωσία που υπάρχει είναι σημαντική και συνεπώς δεν ωφελούν ούτε η αποστροφή του βλέμματος από το θέμα ούτε η αντιμετώπισή του ως κάτι ανεξήγητο και μη προβλέψιμο. Αυτά που μας διασφαλίζουν από τον κίνδυνο είναι η ενημέρωση, η πρόληψη και ο έλεγχος. Μηχανικοί, υγειονομικοί, κατασκευαστές συστημάτων ψύξης, δημόσιες Αρχές, χρήστες και χειριστές τέτοιων συστημάτων λαμβάνουν όλες τις πρωτοβουλίες που χρειάζονται για την ενημέρωση αλλά και την ενθάρρυνση προς την κατεύθυνσης της πρακτικής εφαρμογής όλων των μέτρων που απαιτούνται. Με τον τρόπο αυτό η Legionella Pneumophila δεν θα είναι πια αιτία ανησυχίας αλλά ένα θέμα προς αντιμετώπιση με ωριμότητα, σιγουριά και εμπιστοσύνη.
*Ο Μπάμπης Μουσάς είναι Χημικός Μηχανικός του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Product Manager των προϊόντων επεξεργασίας νερού της ΤΕΜΑΚ.